Το HOAX δεν είναι κάτι νέο, ούτε ξεπήδησε μέσα από τα Social Media. Όπως αναφέρω σε κάθε άρθρο, τα Social Media αντικατοπτρίζουν κάθε στιγμή τόσο την κοινωνία όσο και αυτά που συμβαίνουν γύρο μας. Απλά τωρα έχουμε την ευκαιρία να βλέπουμε το “γύρο” μας σε μεγαλύτερη κλίμακα.
Καθημερινά HOAXes στον φυσικό κόσμο
Τι πιο απτό από ένα αληθινό παράδειγμα; Ο πιο εύκολος τρόπος να ακούσεις ένα HOAX είναι μέσα στο λεωφορείο. Σήμερα το πρωί κατά τις 9:45 ήμουν στο λεωφορείο προς Πειραιά. Καθώς περνούσαμε από το λιμάνι, ένας κύριος (ας πούμε ο κύριος Γιώργος) είδε το πλοίο «Παναγιά Τήνου» και μονολόγησε φωναχτά:
«Πωπω… είναι ακόμα εδώ αυτό το πλοίο;»
- Ένας κύριος απάντησε: «Δεν είναι ασφαλισμένο, για αυτό δεν έρχεται κανείς να το πάρει.»
- Ένας δεύτερος κύριος ανταπάντησε: «Δεν είναι αυτό. Το πλοίο είναι χρεωκοπημένο και ανήκει πλέον στην τράπεζα η οποία δεν πληρώνει για να το ρυμουλκήσουν.»
- Ένας τρίτος κύριος επίσης κατέθεσε την γνώμη του για το θέμα: «Υπεύθυνος τώρα είναι ο ΟΛΠ. Αυτός πρέπει να το ρυμουλκήσει.»
- Ένας τέταρτος κύριος δήλωσε ότι: «Όποιος και να έχει την ευθύνη το πλοίο έχει πάρει νερά. Πρέπει πρώτα να το αδειάσουν για να ρυμουλκηθεί.»
Ίσως και οι τέσσερις να δήλωσαν όντως ένας μέρος της αλήθειας. Ίσως πάλι και όχι. Όμως σε αυτό το άρθρο δεν εξετάζουμε την αλήθεια για το «Παναγιά Τήνου», απλά έφερα ένα απλό παράδειγμα για να καταλάβεις πως μπορεί να ξεκινήσει ένα Hoax. Σημασία έχει ότι κανένας από τους τέσσερις δεν ανέφερε τη πηγή της πληροφορίας που κατέθεσε, αλλά ούτε ξεκίνησαν την πρότασή τους με φράσεις όπως «Άκουσα ότι…», «Ίσως…», «Διάβασα κάπου…», αντιθέτως όλοι μίλησαν με σιγουριά.
Σκέψου τώρα ότι κάθε κύριος της παραπάνω ιστορίας αντιπροσωπεύει μια ειδησεογραφική ιστοσελίδα ή κάποιο blog και ότι ο κύριος Γιώργος είναι ο αναγνώστης.
Γιατί αναπαράγουμε τα HOAXes;
Αφού, λοιπόν, διαβάσαμε ή ακούσαμε κάτι για το οποίο δεν είμαστε σίγουροι ότι αληθεύει, τότε γιατί το αναπαράγουμε;
Η συνέχεια της ιστορίας έχει ενδιαφέρον. Κατεβήκαμε από το λεωφορείο και ο κύριος Γιώργος και εγώ κατευθυνθήκαμε προς την ίδια κατεύθυνση, συγκεκριμένα προς το Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά. Εκεί συνάντησε έναν φίλο του (ας πούμε τον κύριο Δημήτρη) και η πρώτη κουβέντα που το είπε, ήταν: «Τα έμαθες για το βυθισμένο πλοίο; Ανήκει στην τράπεζα και δεν πληρώνουν για να ρυμουλκηθεί.»
Εεε εντάξει τώρα δεν χρειάζεται να γράψω την συνέχεια της συζήτησης. Είμαι σίγουρη ότι μάντεψες σωστά.
Το ερώτημα όμως παραμένει. Γιατί αναπαράγουμε ειδήσεις, νέα, άρθρα, για τα οποία δεν είμαστε σίγουροι ότι αληθεύουν; Δεν είμαι κοινωνιολόγος, ούτε ψυχολόγος, απλά διαισθάνομαι ότι ο κύριος Γιώργος αναδημοσίευσε αυτό που όντως θα ήθελε να αληθεύει.
Αν ο κύριος Γιώργος συνεχίζει να αναπαράγει αυτή την είδηση (και ας υποθέσουμε ότι είναι HOAX), και όσο αυτή η είδηση βρίσκει ανταπόκριση στο ενδιαφέρον των ανθρώπων, τότε πολύ γρήγορα θα έχει εξαπλωθεί ως αλήθεια η γνώμη (και όχι η γνώση) ενός τυχαίου ανθρώπου στο λεωφορείο. Και φυσικά ο κύριος Γιώργος είναι ένα φύλλο από το δέντρο της εξάπλωσης.
Βέβαια κάθε αναγνώστης έχει δικά του κριτήρια φιλτραρίσματος της «αλήθειας». Για κάποιους σημασία έχει το παρουσιαστικό του ομιλητή, σαν να λέμε ένα blog που μοιάζει να γράφει πάντα την αλήθεια. Άλλοι, όταν μια είδηση περικυκλώνεται από επιστήμονες, έρευνες και εκθέσεις τότε είναι 101% αληθής. Βέβαια οι περισσότεροι, όπως ο κύριος Γιώργος, επιλέγουμε την «αλήθεια» που συμβαδίζει με τις απόψεις μας γιατί έτσι επιβεβαιωνόμαστε.
Ίσως, λοιπόν, αναπαράγουμε εκείνα τα hoax που συμβαδίζουν με την δική μας «αλήθεια», διότι τότε σίγουρα είναι αλήθεια. Κανείς δεν αναπαράγει ένα hoax συνειδητά, το αναπαράγει γιατί πιστεύει ότι είναι η μόνη αλήθεια.
Γιατί υπάρχουν HOAXes και ποιος τα ξεκινάει;
Μπορεί η ορολογία HOAX να είναι της μόδας στις μέρες μας, αλλά τα hoaxes είναι διαχρονικά. Όταν κάποιος ξεκινάει συνειδητά ένα HOAX γνωρίζει ότι είναι ψέμα, η ουσία είναι να το «ντύσει» έτσι ώστε να μοιάζει αληθοφανές και οι άνθρωποι να θέλουν να το αναπαράγουν είτε γιατί, όπως έγραψα πριν, επιβεβαιώνονται είτε γιατί θεωρούν ότι βοηθάνε το κοινωνικό σύνολο. Όμως ένα HOAX είναι σαν ένα παραμύθι, δεν έχει κανόνες και ο συντάκτης του μπορεί να κάνει ότι θέλει. Το αποτέλεσμα είναι σίγουρα ένας παχύς τίτλος και ένα πικάντικο άρθρο, πάντα βέβαια στα πλαίσια της αληθοφάνειας.
Ας πάρουμε για παράδειγμα μερικά περίφημα vitnage hoaxes.
Αγρογλυφικά
Αριστερά βλέπουμε το hoax της εποχής και δεξιά την πραγματική είδηση η οποία ήταν επίσης κάπου δημοσιευμένη, αλλά για κάποιον λόγο τα hoaxes έχουν καλύτερη μοίρα .
Σε ποιον από τους δύο τίτλους πιστεύεις ότι επικεντρώνεται κατά μέσο όρο ο αναγνώστης;
Το τέρας του Λοχ Νες
Ήξερες για πόσα χρόνια οι άνθρωποι πίστευαν στην ύπαρξη του τέρατος στην λίμνη Λοχ Νες; Πολλά! Ίσως υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που το πιστεύουν. Δεν είναι τυχαίο ότι μια αναζήτηση στην Google με τον όρο «loch ness monster real» φέρνει περίπου 5.660.000 αποτελέσματα!
Αυτό σημαίνει ότι αυτή την στιγμή στο διαδίκτυο υπάρχουν 5.660.000 μοναδικά links που αφορούν αυτό το θέμα. Είναι πολλά! Βέβαια, για να υπάρχουν τόσα εκατομμύρια άρθρα, σημαίνει ότι υπάρχει ζήτηση.
Σίγουρα όλα τα άρθρα δεν αφορούν την τεκμηρίωση ύπαρξης του τέρατος. Αρκετά από αυτά είναι απλώς σατιρικά. Όμως, όπως και’ χει όταν μια ιστοσελίδα αποφασίζει να σατιρίσει ένα τόσο παλιό θέμα, σημαίνει ότι ακόμα αυτό το θέμα προσελκύει αναγνώστες.
Υπάρχουν πολλά ακόμα παραδείγματα όπως «Η αυτοψία του εξωγήινου», «Τα μακαρονόδεντρα» κ.α.
Κάποτε τα hoaxes είχαν πλάκα. Αν μη τι άλλο κατάφεραν και έκαναν την λίμνη Λοχ Νες γνωστή σε όλο τον κόσμο, προσελκύοντας τουρίστες. Τα σημερινά hoaxes είναι πολλά και μικρά γεγονότα καλά κρυμμένα πίσω από ένα αληθινό γεγονός, ίσως θα μπορούσα να τα χαρακτηρίσω και ως γνήσια παραπλάνηση.
Τελικά ποιός ξεκινάει ένα Hoax;
Ποιος ξεκινάει ένα hoax και γιατί, νομίζω ότι είναι ξεκάθαρο. Όσο μία είδηση προσελκύει αναγνώστες, προσελκύει και έσοδα. Όταν η είδηση «ξεφουσκώνει» είναι πιο εύκολο να την ζωντανέψεις με μια πικάντικη ιστορία (συνήθως hoax) από το γραφείο σου, παρά να βγεις στους δρόμους κάνοντας έρευνα για την επόμενη είδηση.
Δυστυχώς, οι στατιστικές λένε ότι κάθε χρήστης έχει πέσει θύμα hoax τουλάχιστον δύο φορές (εγώ προσωπικά τουλάχιστον 2). Αυτήν ακριβώς την στιγμή οι ενεργοί χρήστες στο internet σε όλο τον κόσμο είναι 3.457.829.846. Αυτό σημαίνει ότι αν κάθε χρήστης έχει αναπαράγει τουλάχιστον δύο hoaxes, τότε τα διακινούμενα hoaxes είναι τουλάχιστον 7 δισεκατομμύρια!
Είναι δύσκολο να διακρίνουμε πλέον την αληθινή είδηση από ένα hoax, αλλά ας μην ξεχνάμε ότι
η πληροφορία αξίζει όσο και η πηγή της.
Υ.Γ.
Στο βιβλίο “Η τελευταία μαύρη γάτα“, του Ευγένιου Τριβιζά, υπάρχει κάπου ο εξής διάλογος:
– Πάλι τα ίδια. Ένα ψέμα, όσοι και να το λένε, δεν παύει να είναι ψέμα. Κατάλαβέ το. Βάλ’ το στο μυαλό σου! Δεν είναι δα και τόσο δύσκολο.
– Ένα ψέμα που όλοι το πιστεύουν δεν διαφέρει καθόλου από μια αλήθεια. Έχεις τις ίδιες ακριβώς συνέπειες… Μ’ άλλα λόγια, μια ψεύτικη αλήθεια δε διαφέρει σε τίποτα απολύτως από ένα αληθινό ψέμα.
– Κοίτα, Μουντζούρη… Νομίζω ότι δε σκέφτεσαι και πολύ καθαρά… Για να ξελαμπικάρει το μυαλό σου, πρέπει να πάρεις λίγο καθαρό αέρα…
Αυτό το βιβλίο, κατά την γνώμη μου, θα έπρεπε να διδάσκεται στο σχολείο. Εκεί μέσα θα βρείτε απαντήσεις για πολλά… ακόμα και για τα hoaxes!
